شاید واژه ی امتحان شفاهی برای کسی که با حوزه و یا طلبه ها ارتباطی ندارد وازه ی نام آشنایی نباشد اما برای طلبه های حوزه علمیه که بارها آن را در زندگی طلبگی تجربه می نمایند، واژه ای کاملاً حیاتی و کمی هم استرس زاست.

در این نوشتار، اطلاعاتی نسبتاً کاملی در مورد این امتحان، ارائه می شود:

امتحان شفاهی:

تمام طلبه‌ها با این اصطلاح پس از ورود به حوزه و با گذشت یک سال آشنا می‌شوند و طلبه ای را نمی‌توان یافت که اسم آن را نشنیده باشد و یا حداقل یک بار مورد ارزیابی قرار نگرفته باشد. این امتحان علاوه بر امتحان کتبی است که طلاب علوم دینی هر ساله موظف به گذرندان آن هستند.  

کارکرد امتحان شفاهی:

طبق قانون نظام آموزشی حوزه، هر سال بعد از اتمام امتحانات کتبی و اخذ نمرة قبولی در آن، قبولی نهایی در آن پایه ( به هر سال تحصیلی در حوزه ی علمیه پایه اطلاق می شود.) منوط به موفقیت در امتحان شفاهی دروس اصلی آن پایه است. این امتحان علاوه بر ارتقاء تحصیلی و مدارج علمی در برخی از پایه‌ها کارکردهای دیگری نیز دارد که می‌توان از ارتقاء شهریه و دریافت کمک هزینه تحصیلی به عنوان کارکردهای دیگر این امتحان یاد کرد. به طور کلی امتحان شفاهی از دید بزرگان حوزه مهمتر از امتحان کتبی تلقی می‌شود و نشانة باسواد بودن فردی حوزوی محسوب می‌شود.

کارکرد امتحان شفاهی پایه های یک تا پنج: قبولی نهایی در آن پایه ها

کارکرد امتحان شفاهی پایه ششم: ارتقاء شهریه و ارتقاء مدارج علمی و مدرک تحصیلی آن معادل فوق دیپلم

کارکرد امتحان شفاهی پایه هفتم: فقط ارتقاء شهریه

کارکرد امتحان شفاهی پایه نهم: هم فقط ارتقاء مدارج علمی و مدرک تحصیلی آن معادل کارشناسی

کارکرد امتحان شفاهی پایه دهم: ارتقاء شهریه و ارتقاء مدارج علمی و مدرک تحصیلی آن معادل کارشناسی ارشد (در پایه دهم برای اخذ مدرک، غیر از امتحان شفاهی، ارائه پایان نامه ضروری است.)

کارکرد امتحان شفاهی بعد از اتمام پایة دهم: ارتقاء مدارج علمی و مدرک تحصیلی آن معادل دکتری.

با اتمام پایه دهم، درس خارج (درس خارج همان دروس سطح عالی حوزه است که متن درسی مشخص و معینی ندارد و اساتید دروس خارج با نقد و بررسی ادلة علمای قبلی، نظرات اصولی و فقهی خود ارائة می‌نمایند) شروع می شود و چون درس خارج امتحان کتبی ندارد، از طلبه‌هایی که مشغول درس خارج هستند، هر دو سال یک بار مصاحبه علمی (امتحان شفاهی) گرفته می شود. که پس از گذرندان چهار مصاحبة فقه و چهار مصاحبة اصول و ارائة رسالة علمی (پایان نامه) موفق به اخذ مدرک سطح چهار یا همان دکتری می‌شوند.

نوبت گرفتن برای امتحان شفاهی:

طلبه‌ها باید پس از گرفتن نوبت به صورت اینترنتی در سایت معاونت آموزش حوزه علمیه قم (http://www.howzeh-qom.com    )، در حضور دو تن از اساتید فقه و اصول حوزه، مورد ارزیابی شفاهی قرار بگیرند. البته این امر در مورد طلبه‌هایی که در مدارسی که تحت نظارت مرکز مدیریت اداره می‌شوند متفاوت است و طلبه‌ها با مراجعه به دفاتر مدارس گاهی به صورت اختیار نوبت امتحان می‌گیرند و بعضاً به صورت اجباری به آنها نوبت داده می‌شود.

ممتحنین امتحان شفاهی:

ممتحن به کسی گفته می‌شود که دیگران را مورد ارزیابی و امتحان قرار می‌دهد. ممتحنین امتحان شفاهی قبل از پایه‌ شش، معمولاً اساتید خود طلبه‌ها هستند که علاوه بر گرفتن امتحان کتبی از شاگردان خود، موظف به اخذ امتحان شفاهی از آنان نیز هستند. اما امتحان شفاهی در پایة ششم معمولاً توسط اساتیدی که از قم به مدارس شهرستان‌ها اعزام می‌شوند گرفته می‌شود و بعضاً نیز طلبه‌ها برای دادن امتحان شفاهی این پایه، عازم قم می‌شوند. ممتحنین حوزة علمیة قم، معمولاً خود از اساتید سطوح عالی فقه و اصول حوزه و دارای مدرک سطح چهار هستند که مشغول تدریس دروس سطح عالی نیز می‌باشند. این اساتید از لحاظ سنی معمولاً مسن و بالای 50 سال هستند.

اساتید امتحان شفاهی بسیار دقیق، حساس و بعضعاً سخت گیر هستند و این مطلب را از پایین بودن سطح نمرات شفاهی نیز می توان فهمید.

آماده شدن برای امتحان شفاهی:

با فرارسیدن وقت امتحان شفاهی، طلبه در محل برگزاری امتحان حاضر می شود و مسئول بخش امتحانات شفاهی هر طلبه را به اساتید مربوطه ارجاع می‌دهد و اساتید محدودة معینی از کتاب را برای وی مشخص میکنند و فرصتی تقریباً 15 دقیقه ای را برای مطالعه محدوده امتحان به او می دهند. پس از اتمام فرصت مطالعه، هر طلبه حدود 20 دقیقه مورد ارزیابی قرار می­گیرد.

نحوة ادارة جلسة امتحان

شاید اولین و مهمترین قسمت امتحان همان لحظات آغازین امتحان باشد که با خواندن متن عربی کتاب توسط طلبه شروع می شود، ممتحنین از همان نحوه ی خواندن متن عربی متوجه می شوند که این طلبه چند مرده حلاج است، زیرا با خواندن متن عربی، میزان تسلط طلبه بر صرف و نحو که مهمترین و پایه ای ترین دروس طلبگی را تشکیل می دهند، مشخص می شود. در حین خواندن متن و یا بعد از آن، ممتحنین چند سؤال ادبی از او می پرسند، البته اگر در خواندن متن اشتباهی رخ دهد، سؤالات ادبی بیشتری پرسیده می شود و ممکن است، کار ادامه پیدا نمی کند و اساتید از طلبه می خواند که کار را تمام کند و بیشتر درس بخواند و زحمت بیشتری بکشد. اما در صورتی که، طلبه از این مرحله را با موفقیت پشت سر بگذراند از وی می خواهند که مقصود مصنف (مؤلف کتاب) را توضیح داده و متن را ترجمه کند. علاوه بر این ممکن است اساتید ممتحن، سؤالات غیر مرتبط به آن مطلب را هم بپرسند. که طلبه باید خود را برای چنین سؤالاتی نیز آماده کند. پس از اتمام امتحان، نمره ی طلبه در پرونده تحصیلی وی ثبت می شود و نمره به طلبه یا از طریق پیامک و یا به صورت حضوری اعلام می شود. اگر طلبه قبول شده بود، با خوشحالی خود را برای مراحل بالاتر آماده می کند و گرنه باید مجدداً برای امتحان شفاهی نوبت بگیرد.

اول وقت یا آخر وقت؟!

شاید دانستن این نکته هم جالب باشد که  به اعتقاد برخی از طلاب، زمان برگزاری امتحان شفاهی هم خیلی مهم است، زیرا اساتید چون اول وقت سرحال هستند امتحان دقیق و سختی را برگزار می کنند و اگر آخر وقت گرفته شود، چون اساتید خسته هستند، امتحان سبکی را برگزار می کنند، البته روی این احتمالات نباید حساب ویژه­ای باز کرد چرا که تجربیات برخی از دوستان خلاف این مطلب را نشان می دهد و برخی از اساتید به مرور زمان گرم تر می شوند.

نمرة قبولی در امتحان شفاهی

نمره قبولی در امتحانات شفاهی از 12 به بالا محسوب می شود و نمرات پایین تر مانند 11، قبول نیست. معمولاً اساتید از دادن نمره ی بالا خودداری می­کنند و نوعاً نمره 17 یا 18 در امتحان شفاهی نمره ی عالی محسوب می شود و گرفتن نمره 20 تقریباً ناممکن است ولی محال نیست.

تجربه نشان می دهد امتحان شفاهی محل مناسبی برای بحث های طلبگی با اساتید ممتحن نیست، طلبه نباید زیاد با اساتید بر سر پاسخ ها درگیر شود.

نکته پایانی

در باب امتحان شفاهی موضوعات فراوانی قابل طرح است که البته مجال دیگر می طلبد و شاید برای در آینده نزدیک به این موضوعات نیز بپردازیم. موضوعاتی از قبیل ضرورت امتحان شفاهی، امتحان شفاهی برای اخذ مدرک استادی، خاطرات طلبه ها از امتحانات شفاهی، ترفندهای قبولی در امتحان شفاهی و ...